Phong cách ứng xử Hồ Chí Minh - Những điểm đặc sắc có sức cảm hóa muôn người

Phong cách Hồ Chí Minh, đặc biệt là phong cách ứng xử của Người có rất nhiều điểm đặc sắc mà chúng ta cần công phu nghiên cứu, phát hiện để dần từng bước nhận ra chân giá trị của Người, từ tấm gương đó soi vào mình, với tâm niệm “Yêu Bác lòng ta trong sáng hơn”, nỗ lực phấn đấu, rèn luyện, tự hoàn thiện mình theo hình ảnh phong cách Hồ Chí Minh.

Như đã nói, sức hấp dẫn, cảm hóa thuyết phục con người ở Hồ Chí Minh, trước hết thể hiện ở sự chân thành, tấm lòng thành thực, sự khiêm nhường, vị tha - nhân ái và khoan dung của Người trong đối xử với con người. Giáo sư Đặng Xuân Kỳ còn nhấn mạnh, với những phẩm chất tốt đẹp, cao quý đó, Hồ Chí Minh không những thuyết phục mà còn thu phục và chinh phục được muôn người. Với một trí tuệ lớn, nhân cách lớn như Hồ Chí Minh thì ngay cả kẻ thù cũng phải kính trọng và ngưỡng mộ.

Đã từng có một nhận xét của một học giả nước ngoài nói rằng, “Hồ Chí Minh có thể có rất nhiều đối thủ nhưng tuyệt nhiên Người không có kẻ thù”. Nhận xét mang tính phát hiện này chỉ có thể hiểu đúng với nghĩa, sức cảm hóa con người của Hồ Chí Minh lớn đến mức có thể làm cho kẻ thù của Người, cũng là của cả dân tộc Việt Nam cũng phải khâm phục, kính trọng Người.

Hãy lấy một vài ví dụ, vào tháng 5/1946, Người thăm nước Pháp trong tư cách nguyên thủ quốc gia - Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa, thượng khách của chính phủ Pháp. Đón Người có đông đảo mọi thành phần, tầng lớp, quan chức chính phủ, trí thức, quân nhân, có cả đại diện cộng đồng người Việt ở Pháp, cả đại biểu Đảng Cộng sản Pháp. Có người hỏi Bác, sao không thấy có phu nhân? Sao độc lập rồi mà chưa lấy vợ? Người trả lời thật tự nhiên mà ý tứ thì thật sâu sắc: “Đã độc lập hoàn toàn đâu mà lấy vợ?” (Nam Bộ từ ngày 23/9/1945 đã bắt đầu kháng chiến chống thực dân Pháp trở lại).

Trong một cuộc họp báo rất đông người dự, chính kiến, lập trường khác nhau. Có người hỏi “Chủ tịch có phải là cộng sản không?”. Hồi đó, khái niệm cộng sản thường được hiểu rất sai lệch với nhiều ác cảm. Người nhìn tất cả mọi người trong phòng họp. Trên bàn có để một lẵng hoa hồng. Người điềm nhiên, vui vẻ rút từng bông hoa tặng cho từng người, kể cả nhà báo đặt câu hỏi đó với Người. Đến bông hồng cuối cùng, Người cầm lên và nói trước tất cả mọi người: Đúng, tôi là một người cộng sản nhưng là cộng sản như thế này, tức là rất yêu hoa hồng. Ngụ ý là cộng sản với chất nhân văn, nhân đạo như hoa hồng là biểu tượng chứ không phải ẩn ý xấu như những xuyên tạc hiện thời. Câu trả lời và thái độ ứng xử của Người là minh chứng cho phong cách ứng xử tinh tế của Người.

Người cũng nói rõ, nếu bảo rằng mưu cầu độc lập dân tộc và vì một nền hòa bình là cộng sản thì tôi là cộng sản. Còn bảo đó không phải là cộng sản thì tôi không phải là cộng sản. Thật là thẳng thắn và đầy trí tuệ, lại biểu hiện ra với phong thái ung dung và tự chủ.

Có người tò mò nhưng chân thành hỏi Người, Hồ Chí Minh có phải là ông Nguyễn Ái Quốc trước đây không? Người nở nụ cười và hóm hỉnh trả lời: Tôi không biết, ông đi tìm ông Nguyễn Ái Quốc mà hỏi. Trong một bữa tiệc chiêu đãi thịnh soạn, giữa đông đủ những người dự tiệc, Người với tay chọn một quả táo đút vào túi áo của mình. Không ít người tỏ vẻ ngạc nhiên trước cử chỉ đó của lãnh tụ Hồ Chí Minh. Các phóng viên báo chí, nhiếp ảnh bấm máy rất nhanh cố ghi lại hình ảnh ấy. Ra khỏi phòng tiệc, trước cửa, thấy rất đông bà con ta đứng chào Người. Người bế một cháu bé lên, lấy quả táo đưa cho cháu với tất cả tình cảm âu yếm. Bấy giờ, mọi người mới hiểu ra, Hồ Chí Minh là như vậy - con người của tình thương và lòng nhân hậu.

Lơcơ Léc và Đắc Giănglicơ là những tướng lĩnh thực dân đã từng đón tiếp và hội kiến với Người ở Vịnh Hạ Long và Vịnh Cam Ranh trong thời khắc mà nền hòa bình mong manh có nguy cơ đổ vỡ, chiến tranh đã cận kề vào thời điểm năm 1946, từ “Hiệp định sơ bộ 6/3” đến “Tạm ước 14/9”.

Thái độ, cử chỉ và những đối thoại của Người cho thấy Người luôn làm chủ tình thế, Người phân định rất rõ làn ranh giữa dân tộc Pháp, nhân dân Pháp với những tên thực dân Pháp, và ngay cả với những đối thủ của mình, Người vẫn cố nhen lên, khêu gợi và thức tỉnh những gì tốt đẹp của nhân tính, của thiên lương, đem cái cao thượng đối lập với cái thấp hèn.

Đặc biệt là với đồng bào mình, Người hiểu rõ hơn ai hết tấm lòng của họ, dù xa xứ vẫn hướng về Tổ quốc. Ai cũng muốn được đến chào, đến thăm Người. Phòng khách dù rộng mấy cũng thành ra chật hẹp. Hồn nhiên, tự nhiên, Người ngồi ngay ở sàn phòng khách để hòa vào đám đông, trò chuyện thân tình như người thân trong gia đình. Cử chỉ ấy của Người làm mọi người xúc động. Tạm biệt mọi người trước khi về nước, Người ngâm một câu Kiều thay cho lời nhắn nhủ, ký thác một niềm tin:

“Gìn vàng giữ ngọc cho hay

Cho đành lòng kẻ chân mây cuối trời”.

Trong chuyến sang Pháp khi trở về, có nhiều trí thức nổi tiếng đã rời bỏ cuộc sống nhung lụa, cùng Người trở về Tổ quốc, đồng cam cộng khổ cùng nhân dân trong cuộc chiến đấu cho độc lập, tự do. Trong số đó có kỹ sư chế tạo vũ khí Phạm Quang Lễ mà sau này Người đặt cho một cái tên “Trần Đại Nghĩa”. Sự tôn vinh cao quý này dành cho trí thức, nhân tài của Người là sự chung đúc trong đó cả trí tuệ sáng suốt, tầm viễn kiến và cả tấm lòng của Người - tất cả đều bắt nguồn từ sự chân thành, thành thực của Người. Đó là đối với mọi người trong tình hữu ái, Người chan hòa, cởi mở bởi Người tin, có niềm tin nơi con người, nên Người nỗ lực “làm cho cái tốt nảy nở như hoa mùa xuân”, “làm cho cái xấu, cái ác sẽ mất dần đi”…

Trong Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến, ngày 19/12/1946, Người đã truyền đi một thông điệp tỏ rõ ý chí quyết tâm của toàn dân tộc: “Thà hy sinh tất cả, quyết không chịu làm nô lệ”.

Nếu như đối xử với đồng sự, đồng chí, với cán bộ, chiến sĩ và nhân viên phục vụ, Hồ Chí Minh luôn tỏ rõ sự ân cần, chu đáo, thân thiết, đầy tình nhân ái thì với kẻ thù, Người nêu cao dũng khí, không khoan nhượng trước những vấn đề nguyên tắc, luôn tỉnh táo, sáng suốt làm chủ hoàn cảnh và tình thế, kiên quyết mà vẫn mềm mỏng, bác bỏ thẳng thừng đối phương với những đòi hỏi ngạo mạn của họ nhưng vẫn giữ được phong thái lịch thiệp, cương mà không thô, nhu mà không bị động, thụ động. Cái Tầm, cái Tâm và cái Trí của Người buộc kẻ thù trong đối thoại với Người phải nể phục. Người là bậc thầy trong thực hành “Dĩ bất biến ứng vạn biến”. Hãy lấy một sự kiện để chứng minh điều nói trên.

Đây là một sự kiện tiêu biểu nhất, diễn ra ở Thái Nguyên thời kỳ đầu kháng chiến chống thực dân Pháp. Ngày 25/4/1947, Chính phủ Việt Nam Dân chủ cộng hòa gửi thông điệp cho Émile Bollaert, Cao ủy Đông Dương đề nghị hai bên ngừng bắn để bàn việc lập lại hòa bình ở Việt Nam. Bollaert trả lời trên đài, là sẽ cử một phái viên đến gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh để chuyển thông điệp của mình.

Phái viên ấy là Paul Mus, một cố vấn chính trị của Bollaert. 9 giờ tối ngày 12/5/1947 đến gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh, tại địa điểm tiếp xúc. Ông Mus tỏ ra xúc động khi bắt tay Chủ tịch Hồ Chí Minh, vẫn thấy Người giản dị, lịch sự như lúc ở Bắc Bộ phủ, Hà Nội, nơi hai người đã gặp nhau lần đầu.

Hồ Chí Minh hỏi Paul Mus: “Ông mang cho tôi bức thông điệp của ông Bollaert?”. Paul Mus xin phép đọc thuộc lòng bản thông điệp không văn bản, nêu ra bốn điều kiện cho việc ngừng bắn, trong đó, điều thứ tư là “Chính phủ Việt Nam phải trao trả cho phía Pháp tất cả những người nước ngoài” (hàm ý người Nhật và người Pháp). Sau khi nghe, Hồ Chí Minh hỏi Paul Mus: “Tôi nghe nói ông đã tham gia cuộc kháng chiến chống Hitler của nhân dân Pháp, điều đó có đúng không?”. “Đúng vậy”, ông Mus trả lời. Người nói, “Vậy, nếu ở địa vị tôi ông sẽ có thái độ như thế nào với bản thông điệp của ông Bollaert? Ông có thể chấp nhận những điều kiện đó không?”. Chủ tịch Hồ Chí Minh nói tiếp: “Tôi nghe nói ông Bollaert cũng tham gia cuộc kháng chiến chống Hitler và có nhiều chiến tích. Những điều kiện ông ấy đưa ra để ngừng bắn có nghĩa gì? Có nghĩa là ông ấy đòi hỏi chúng tôi phải đầu hàng vô điều kiện. Lại còn điều liên quan đến những người nước ngoài đứng trong hàng ngũ kháng chiến của Việt Nam chống thực dân.

Phải là một con người hèn mạt mới chấp nhận điều đó. Nếu chúng tôi chấp nhận, chúng tôi sẽ là kẻ hèn nhát. Trong Liên hiệp Pháp không có chỗ cho những kẻ hèn nhát”6.

Sự kiện nêu trên và qua cử chỉ, thái độ, lời nói của Hồ Chí Minh ta hiểu rõ thêm phong cách của Người trong ngoại giao. Đó là một nhà hoạt động chính trị cương quyết và trọng nhân phẩm, đạo lý. Đối thoại cũng như những trả lời phỏng vấn của Người trong mọi trường hợp, mọi đối tượng đều cho thấy phong cách đặc sắc Hồ Chí Minh, có sự kết hợp nhuần nhuyễn lý trí sáng suốt, lòng tự tin, sự thông thái, ứng xử tinh tế hợp với người, với cảnh, sự hài hòa giữa lý trí và tình cảm.

Mười bốn lần, kể từ những ngày đầu Cách mạng Tháng Tám năm 1945 cho đến những ngày làm việc cuối cùng, từ ngày 25/8/1969 đến 02/9/1969 Người mất, Người đã gửi thư và điện cho các Tổng thống Mỹ ở những thời điểm khác nhau. Tất cả đều toát lên thiện chí hòa bình, nỗ lực tìm kiếm những khả năng xây đắp nền hòa bình, các quan hệ hợp tác và phát triển trong độc lập và tự do, dân chủ và bình đẳng giữa hai dân tộc Việt - Mỹ. Đó phải là hòa bình, độc lập, tự do, dân chủ và bình đẳng thực sự. Ngay từ những ngày đầu của chính thể cộng hòa dân chủ, Người đã gửi đi một thông điệp tới các nguyên thủ quốc gia, tới những người đứng đầu chính phủ các nước phương Tây, mong muốn các nước công nhận nền độc lập của Việt Nam và Chính phủ Việt Nam do Người đứng đầu sẽ sẵn sàng kiến lập quan hệ ngoại giao ngay, đồng thời gửi ngay những nam nữ thanh niên Việt Nam ưu tú đi học tập kỹ thuật - công nghệ của Mỹ và các nước phương Tây. Vậy là trù tính hội nhập để phát triển có trong tư tưởng của Người từ rất sớm. Người tỏ rõ chính kiến của mình, lập trường của Việt Nam: “Việt Nam mong muốn là bạn bè của các nước dân chủ. Việt Nam quyết không thù oán với một ai”. Những tín hiệu ấy đã không có hồi âm và những gì xảy ra với chiến tranh ác liệt hơn hai thập kỷ ở miền Nam Việt Nam, trách nhiệm thuộc về Mỹ. Cuộc chiến tranh phá hoại mà đế quốc Mỹ gây ra ở miền Bắc Việt Nam cũng vậy. Sự thật lịch sử ấy cả thế giới đều biết rõ. Mỹ không thể nào lảng tránh được, cũng không gì có thể biện minh được. Hồ Chí Minh nhất quán và triệt để trong những phát ngôn và hành động của mình: “Hễ còn một tên xâm lược Mỹ thì ta còn phải chiến đấu quét sạch nó đi”, “đánh cho Mỹ cút, đánh cho Ngụy nhào”. Đến “Di chúc”, Người khẳng định, cuộc chống Mỹ cứu nước của nhân dân ta dù phải kinh qua gian khổ, hy sinh nhiều hơn nữa, song nhất định thắng lợi hoàn toàn. Đó là một điều chắc chắn7.

Với niềm tin tất thắng, tinh thần lạc quan cách mạng và tin tưởng mãnh liệt vào sức mạnh của nhân dân, Người nói cùng nhân dân mình, “Dù khó khăn gian khổ đến mấy, nhân dân ta nhất định sẽ hoàn toàn thắng lợi. Đế quốc Mỹ nhất định phải cút khỏi nước ta. Tổ quốc ta nhất định sẽ thống nhất. Đồng bào Nam Bắc nhất định sẽ sum họp một nhà. Nước ta sẽ có vinh dự lớn là một nước nhỏ mà đã anh dũng đánh thắng hai đế quốc to - là Pháp và Mỹ, và đã góp phần xứng đáng vào phong trào giải phóng dân tộc”.

Phong cách Hồ Chí Minh, như đã nói ở trên là điển hình cho một phong cách chính trị ở tầm văn hóa chính trị, thể hiện chân thực và sinh động cho thái độ và phương pháp ứng xử của Người, thẳng thắn và nhất quán, minh định rõ ràng bạn và thù, trong ứng xử linh hoạt và tinh tế của Người với phương châm “Dĩ bất biến ứng vạn biến”, ta thấy nổi bật bản lĩnh của Người. Đó không chỉ là bản lĩnh chính trị mà sâu xa hơn - một bản lĩnh văn hóa, thống nhất hữu cơ giữa tư tưởng với đạo đức, giữa chính trị với khoa học, kết tinh ở phong cách và phong cách ứng xử của Người.

Nói tới phong cách ứng xử Hồ Chí Minh còn phải nói tới một nét đặc sắc khác và đây là đặc trưng nổi bật của phong cách Hồ Chí Minh - Sự giản dị.

Hồ Chí Minh giản dị chứ không hề giản đơn. Phải trải nghiệm cuộc sống với vốn sống, kinh nghiệm phong phú, đa dạng trong hoạt động thực tiễn, thể nghiệm trực tiếp bản thân mình với những hoàn cảnh, những thử thách gian nan sóng gió, có khi éo le và nghiệt ngã, trên đường đời tranh đấu, lại tiếp xúc với bao nhiêu đối tượng khác nhau, từ chính khách, học giả, cả bạn bè lẫn kẻ thù đến những con người bình thường, quan sát trực tiếp bao nhiêu cảnh ngộ và số phận với một niềm cảm thông, một sự đồng cảm chân thành… mới đem lại cho Người những suy tư, chiêm nghiệm và cảm xúc về cuộc đời – con người – số phận, thấu hiểu nhân tình và nỗi đau nhân thế… để Hồ Chí Minh tự biểu hiện, tự thể hiện mình trên tất cả các phương diện, các cung bậc một cách giản dị. Người cũng nổi bật ở sự hài hòa, lý trí và tình cảm. Vĩ nhân và con người đời thường ở Hồ Chí Minh, trong hoạt động, trong đời sống thường nhật, trong giao tiếp và ứng xử đều biểu hiện ra một cách hài hòa, tự nhiên, không một chút nào gượng ép.

Nhận xét về nét phong cách này, Phạm Văn Đồng nhấn mạnh, “Bình sinh Hồ Chủ tịch là người rất giản dị, lão thực. Vĩ nhân, thực sự vĩ nhân bao giờ cũng giản dị, lão thực. Đã cầu kỳ là thiếu bản lĩnh, cố làm trò để đánh lừa thiên hạ và hậu thế!”.

Thực sự vĩ đại nên Hồ Chí Minh mới thực sự giản dị, giản dị như chính sự sống, đời sống hàng ngày trong con người và cuộc đời của Hồ Chí Minh. Giản dị - Lão thực – Hiền minh, đó là sự diễn tả đầy đủ nhất mà cũng sâu sắc nhất về phong cách Hồ Chí Minh, nhất là phong cách ứng xử của Người. Có một danh ngôn nói rằng, giản dị là nỗ lực cao nhất và cuối cùng của bậc thiên tài. Hồ Chí Minh đúng là như vậy. Nghiên cứu thư từ Người viết cho toàn thể quốc dân đồng bào, cho cán bộ đảng viên, chiến sĩ, cho trí thức, văn nghệ sĩ, cho các nhà tu hành, cho các bậc nhân sĩ, ngay cả với thanh niên, phụ nữ, các cháu thiếu niên, nhi đồng thì đủ rõ.

Nghiên cứu nội dung và cách thức mà Người trả lời phỏng vấn của các nhà báo trong nước và ở nước ngoài càng cho ta cảm nhận và hình dung rõ phong cách của Người. Ta thấy một cốt cách, một bản sắc rất riêng, một dấu ấn đặc sắc riêng chỉ có ở Hồ Chí Minh, thực sự là Hồ Chí Minh. Giản dị trong phong cách Hồ Chí Minh, kết tinh thành giá trị và biểu hiện ra như một bản lĩnh. Phong cách và phong cách ứng xử Hồ Chí Minh đặt trong sự giản dị đã quy tụ phong cách đó các giá trị Chân – Thiện – Mỹ của văn hóa mà điểm cốt lõi, chủ đạo là văn hóa đạo đức. Học phong cách giản dị Hồ Chí Minh đòi hỏi phải sáng tạo, thực sự sáng tạo để không rơi vào rập khuôn, máy móc, bắt chước, sao chép, khiên cưỡng.

Phong cách và phong cách ứng xử Hồ Chí Minh còn đặc sắc ở chỗ, Người là điển hình mẫu mực cho đức khoan dung, vị tha và độ lượng.

Được như vậy, bởi Người có chủ kiến rõ ràng về dân chủ, đoàn kết, đồng thuận và cả cuộc đời, Người luôn chú trọng thực thành, thực hành để tự hoàn thiện mình, để cổ vũ, thúc đẩy người và việc, để tạo động lực cho cộng đồng phát triển, để nêu gương với quan niệm “lãnh đạo bằng sự gương mẫu là cách lãnh đạo tốt nhất”.

Trong ứng xử, Người chú trọng trước hết phải biết tự ứng xử. Khiêm nhường, chu đáo, cẩn thận, với mình thì nghiêm, với người thì rộng lòng khoan thứ.

Với Hồ Chí Minh, chống “giặc nội xâm”, chống chủ nghĩa cá nhân suốt đời bởi suốt đời tôn trọng cá nhân, nâng niu giá trị con người, “phê bình việc chứ không phê bình người”, ai cũng là con người, là một cá nhân nên phải tôn trọng nhân cách (tính cách) của người ta.

Cũng với Hồ Chí Minh, tự Hồ Chí Minh, theo đuổi mục đích sống vị tha nên phải phê phán thói vị kỷ, những thói xấu, tính tham, lòng tham, chỉ biết mình, vì mình mà không biết vì người, thậm chí nói vì người nhưng làm thì chỉ vì mình, có khi ẩn nấp rất tinh vi, đó là thói giả dối, sống giả dối, đạo đức giả, cũng là tự tha hóa, tự đánh mất mình.

Để hiểu vị tha là một tư tưởng cao quý, nhân đạo và một lối sống cao thượng (biết hy sinh, biết quên mình) của Hồ Chí Minh, cần phải hiểu đúng triết lý “vô ngã vị tha” mà Người theo đuổi và thực hành bền bỉ, suốt đời.

Bản ngã phải mạnh, “Cái Tôi” tạo nên bản ngã phải trưởng thành đủ mạnh mới có thể vô ngã được. Đó là cái tôi không phải chủ nghĩa cá nhân, đó là năng lực hy sinh, dấn thân, biết quên mình để vì người khác. Đức hy sinh, dâng hiến đến mức hóa thân của Hồ Chí Minh là mục đích, động cơ vĩ đại, cao thượng, là sự thôi thúc để thực hành lẽ sống, lối sống “tuyệt đối không màng danh lợi”, “ở ngoài vòng danh lợi”, nâng bổn phận, nghĩa vụ thành một nhu cầu, một lý tưởng sống, một sự lựa chọn và định hình giá trị, trở thành văn hóa sống ở đời, văn hóa làm người. Cho đến Di chúc, lúc ra đi, từ biệt thế giới này Người chỉ có một niềm nuối tiếc. Niềm nuối tiếc đó là cao thượng, bởi Người không phải tiếc vì không được sống lâu hơn như lẽ thường tình, như mục đích thụ hưởng mà “chỉ tiếc là tiếc rằng không được phục vụ lâu hơn nữa, nhiều hơn nữa”. Cao thượng là ở đó. Đó là những nét đặc sắc tiêu biểu nhất trong phong cách và phong cách ứng xử Hồ Chí Minh.

Học theo phong cách của Người, như đã nói, phải sáng tạo, nhất là phải thấy Người giản dị chứ không giản đơn, suốt đời chống chủ nghĩa cá nhân nhưng không bao giờ xem nhẹ, phủ nhận cá nhân. Hơn nữa, không chỉ nỗ lực nhận thức, đó là điều kiện cần, phải ra sức thực hành, đó là điều kiện đủ. Không gì thiết thực và có ý nghĩa hơn vào lúc này là trau dồi văn hóa ứng xử, thực hành văn hóa ứng xử, nhất là ứng xử với dân theo tấm gương sáng Hồ Chí Minh.

Thấm nhuần phương châm ứng xử của Người, phương châm sống và hành động của Người: Lời nói đi đôi với việc làm, nói ít làm nhiều, làm điều lợi cho dân, tránh điều hại tới dân, không làm điều gì trái ý dân, kính trọng, lễ phép với dân, học dân, hỏi dân, hiểu dân, tin dân, thương dân để vì dân.

Trung thực, sự chân thành, lòng thành thật, đó là cái gốc, là nền tảng tạo ra sự thuyết phục con người. Khiêm tốn tạo nên sức mạnh, thúc đẩy chính mình và cổ vũ người khác. Tận tụy và nêu gương tạo nên sức cảm hóa, sự tin cậy ở mọi người. Bằng cách đó, ứng xử không chỉ là thái độ mà còn là việc làm, là hành động, là thực tiễn ứng xử để nêu cao các giá trị làm người, văn hóa làm người sao cho dân tin tưởng, dân giúp đỡ, dân ủng hộ và dân bảo vệ.

Phong cách ứng xử Hồ Chí Minh theo đó mãi mãi có giá trị và ý nghĩa giáo dục đối với chúng ta

Ban Tuyên giáo tổng hợp